Hidroelektrane na Trebišnjici, 25. marta 2018.godine, obilježavaju veliki jubilej 50 godina od puštanja u redovnu proizvodnju Hidroelektrane (HE) Trebinje I, čime je ozvaničen početak rada sistema hidroelektrana i 60 godina od osnivanja ove Radne organizacije.



Ovo elektroprivredno preduzeće proizvodnog karaktera posluje kao jedno od 11 zavisnih preduzeća u okviru Mješovitog holdinga „Elektroprivreda Republike Srpske“ – MH ERS sa sjedištem u Trebinju. Sa prosječnom godišnjom proizvodnjom od 1100 GWh prema elektroenergetskom bilansu čini oko 20% ukupne proizvodnje električne energije sistema ERS-a.
Izgradnja i rad velikih sistema za proizvodnju energije, posredno, pokreće razvoj privrede regije u kojoj se nalazi. Ipak, vrlo su rijetki slučajevi da je neki sistem toliko kompleksan, kao hidrotehnički sistem Trebišnjice.
Karakteristike slivnog područja Trebišnjice
Sliv rijeke Trebišnjice jedno je od područja najbogatijih padavinama u Evropi, koje prosječno godišnje iznose oko 1870 mm. Međutim, te padavine su izrazito neravnomijerno raspoređene tokom godine. Dužina površinskog toka, nekada najveće evropske ponornice Trebišnjice, u znatnoj mjeri je zavisila od dotoka voda i kretala se od 35 km u sušnom do 90 km u zimskom i proljećnom periodu.
Još krajem 19. vijeka, austrougarski istaživači bili su fascinirani brzinom kojom bi se Trebišnjica razlila i potopila Popovo polje. Za samo četiri sata ovo polje bi se pretvorilo u jezero. Jezero zapremine milijardu m3 nestajalo je tek na proljeće, a često, do kasno u ljeto, polje ne bi moglo biti zasijano. Polje je bilo poplavljeno u prosjeku 253 dana godišnje, pa je za vegetaciju ostajalo samo 112 dana, a 1915. godine npr. svega 52 dana.
Višenamjenski sistem Trebišnjice
Godine 1956, Komisija za vodoprivredu FNRJ izdala je prvo rješenje o saglasnosti za investicioni program, koji je tada davao samo djelimično rješenje iskorišćenja površinskog toka rijeke Trebišnjice.
Područje istočne Hercegovine u narednih 10 godina pretvorilo se u pravi „istraživački poligon“. Primijenjene su kompleksne metode istraživanja i došlo se do pouzdanih i dokumentovanih podataka, koji su bili podloga za građenje hidroenergetskih objekata i brana na kraškim terenima. U tom periodu načinjeno je 21105 dužnih metara bušotina, 2700 metara istražnih potkopa, geofizičkim ispitivanjima obuhvaćeno je oko 180 km2, izvršene su desetine trasiranja podzemnih voda natrijum-fluorescenom, a korišćeni su podaci 800 mjernih proticaja vode, koji nisu bili dio ovog projekta. I danas, na području sliva rijeke Trebišnjice, radi sistem od preko 100 hidrometeoroloških stanica, od kojih je značajan broj automatizovan, sa daljinskim prenosom podataka u slivni centar upravljanja.
Na osnovu, do tada, urađenih studija istraživanja, koje su ukazale na mogućnosti višenamjenskog, efikasnog korišćenja voda ovog područja u energetsko-meliorativne i druge vodoprivredne svrhe, 1976. godine donesena je cjelovita vodoprivredna osnova hidrosistema Trebišnjice (površine 7500 km2).


Osnovu te koncepcije čine slivno područje rijeke Trebišnjice i kraška polja, kaskadno raspoređena u tri osnovna visinska horizonata. Gatačko i Nevesinjsko polje čine najviši horizont na oko 950 mnm. Drugi horizont se prostire na oko 470 mnm. i čine ga Dabarsko i Fatničko polje, dok Popovo i Trebinjsko polje, na oko 250 mnm, čine treći najniži visinski horizont. Visinske razlike između navedenih horizonata omogućavaju uređenje režima voda i integralno upravljanje ovim prirodnim resursom.
Vodeći računa da se voda što duže zadrži na površini, kako bi bila što efikasnije iskorišćena, došlo se do zaključka da se u sitemu Trebišnjice može izgraditi ukupno 7 hidroelektrana, sa akumulacijama ukupne zapremine 1,5 milijardu m3, čiji bi hidropotencijal imao instalisanu snagu od 985 MW i godišnju proizvodnju od 3130 GWh.
Da bi se to ostvarilo, predviđeno je da se izgradnjom više brana vode akumuliraju u nekoliko vještačkih jezera povezanih sistemom od 6 tunela i 4 kanala, kojima će se te vode prevoditi sa gornjih na donje horizonte.



U zoni donjih horizonata ispod 400 mnm. bile su planirane, a potom i izgrađene, četiri hidroelektrane, koje čine podsistem Donjih horizonata rijeke Trebišnjice:
- HE Trebinje I, sa akumulacijom Bileća u Zavođskoj kotlini,
- HE Trebinje II, sa akumulacijom Gorica u kanjonu Trebišnjice,
- HE Dubrovnik u Platu i
- Pumpna hidroelektrana(PHE) Čapljina.
U zoni gornjih horizonata iznad 400 mnm. planirana je izgradnja tri hidroelektrane, koje će činiti podsistem Gornjih horizonata rijeke Trebišnjice:
- HE Nevesinje, sa akumulacijom Zalomka u Gatačkom polju,
- HE Dabar, sa akumulacijom Nevesinje u Nevesinjskom polju i
- HE Bileća.
Faze izgradnje hidrosistema na Trebišnjici
Izgradnja čitavog sistema predviđena je u više faza, sa konačnim ciljem da se vode gornjih horizonata istočne Hercegovine energetski iskoriste na objektima donjih horizonata rijeke Trebišnjice.
U I i II fazi izgrađeni su objekti Donjih horizonata, dok se objekti Gornjih horizonata grade u narednim fazama.
Realizacija I faze izgradnje hidroenergetskog sistema na Trebišnjici zavisila je od istraženosti pojedinih dijelova terena, stanja projektne dokumentacije i potreba za energijom.
Pripremni radovi na I fazi izgradnje hidrosistema na Trebišnjici su započeli 1959. godine kada su počeli radovi na pristupnim putevima, gradilišnim naseljima, izmještanju uskotračne željezničke pruge Trebinje – Bileća, rekonstrukciji puteva prvog reda i drugim objektima, a nešto kasnije i na glavnim objektima.




Za I fazu izgradnje, odabrani su objekti i postrojenja koji imaju naglašen hidroenergetski značaj: HE Dubrovnik koja je puštena u rad 1965. godine i HE Trebinje I koja je puštena u rad 1968. godine. Objekti ovih hidroelektrana građeni su istovremeno.
Izgradnja hidrotehničkog sistema na Trebišnjici veliki je poduhvat domaćih graditelja, na kome je, na vrhuncu radova, radilo blizu 4000 radnika, od čega je bilo preko 1000 inženjera, tehničara i raznih drugih stručnjaka.


U pripremi projekata, pored domaćih stručnjaka, bili su angažovani i eksperti iz inostranstva i stručni timovi Ujedinjenih nacija. Bio je ovo veliki ispit istraživačima, projektantima i graditeljima, a njihov uspjeh bio je još veći ako se zna da su projektovane postavke i predviđanja kasnije pokazali vrlo neznatna odstupanja.



Uspješna realizacija projekta izgradnje brane Grančarevo i pribranske hidroelektrane Trebinje I, bila je pionirski podvig evropskih razmjera i dokaz da je u karstu moguće graditi velike hidrotehničke sisteme.
Ipak, gradnja tako velikih objekata, nažalost, neminovno nosi rizik od žrtava. Prilikom izgradnje objekata živote je izgubilo sedam radnika. U znak zahvalnosti,njima je podignut spomenik uz samu branu Grančarevo.
O značaju ovog objekta za sistem Hidroelektrana na Trebišnjici, ali i o značaju sistema za elektroprivredu cijele bivše Jugoslavije, svjedoči i činjenica da je svečanom puštanju u pogon HE Trebinja I prisustvovao i tadašnji predsjednik SFRJ Josip Broz Tito.



Na osamnaestom kilometru nizvodno od izvora rijeke Trebišnjice izgrađena je brana Grančarevo, kojom je formirana jedna od najvećih vještačkih akumulacija na Balkanu, Bilećko jezero. Ova akumulacija, zapremine 1280 miliona m3, omogućava godišnje izravnanje proticaja rijeke Trebišnjice. Uz branu Grančarevo izgrađena je pribranska hidroelektrana HE Trebinje I, sa dva generatora od kojih je svaki bio instalisane snage 54MW. Vode prerađene na generatorima HE Trebinje I, ponovo se akumuliraju u kompenzacioni bazen Trebinje, koji je nastao izgradnjom brane Gorica.


Najveći dio tih voda iz ovog kompenzacionog bazena odvodi se betonskim tunelom, dužine 16,5 km do postrojenja HE Dubrovnik, izgrađene u Platu na samoj obali mora.



Pored pomenutih proizvodnih objekata, u okviru ove faze, izgrađeno je i razvodno postrojenje (RP) Trebinje, locirano u Mokrom polju, naponskih nivoa 35 kV, 110 kV i 220 kV, sa transformacijama 110/35 kV i 220/110 kV.
U periodu nakon puštanja u proizvodnju objekata I faze, 1975. godine, u HE Trebinje I ugrađen je treći generator snage 60 MW, izvršeno je povećanje kote uspora akumulacije Bileća za dva metra, čime je povećana energetska vrijednost akumulacije.


Brana Grančarevo i HE Trebinje I
Brana Grančarevo je lučna brana dvostruke zakrivljenosti, sa perimetralnom fugom, građevinske visine 123 m i dužine po kruni 439 m. Njena debljina u dnu je 27 m, a na vrhu 4,6 m. Iskop temelja brane iznosi 230 000 m3, a zapremina ugrađenog betona u samu branu i pribranske objekte iznosi 500 000 m3.
Na pregradnom profilu, nakon iskopa temelja za branu, urađeni su obimni injekcioni i konsolidacioni radovi. Formirana je injekciona zavjesa površine od 64 000 m2, što predstavlja podzemnu branu tri puta veću od površine brane Grančarevo.
Da bi se što realnije utvrdilo ponašanje brane, izvršena su obimna modelska ispitivanja, kako u zemlji, tako i u inostranstvu (statička, dinamička kao i geotehnička ispitivanja na modelima u ISMES - Bergamo, Italija). Zbog nepovoljnog položaja slojeva i dubokog iskopa za mašinsku halu (strojaru) u koritu rijeke, bilo je potrebno osiguranje jednog područja lijeve nizvodne padine prednapregnutim ankerima, dužine 40 do 60 m. Ukupno je ugrađeno 90 ankera, svaki nosivosti 200 tona. Određen broj ankera opremljen je mehaničkom i elektronskom mjernom opremom za kontrolu deformacija i sila u njima. Zbog održavanja, projektom predviđenog naponskog stanja, 2014. godine pristupilo se realizaciji dodatnog osiguranja stabilnosti ankerskog polja, i to zamjenom jednog starog ankera i ugradnjom 23 nova geotehnička ankera sa savremenom mjernom opremom, poštujući najnovije svjetske tehničke standarde iz predmetne oblasti. Time se značajno povećava stepen sigurnosti objekta, te se samim tim i rizik od eventualne pojave klizišta i odrona svodi na najmanju moguću mjeru.
Ispitivanja cementa i betona vršena su u toku građenja u investitorovoj laboratoriji za beton u Trebinju.
U toku građenja, organizovana je posebna služba sa zadatkom da stalno obavlja sistematsko osmatranje ponašanja konstrukcije brane i okolnog tla. Predviđeno je oko 350 mjernih mjesta, koja su snabdjevena najsavremenijim uređajima i instrumentima za osmatranje brane i oslonaca, kao i 74 mjerna mjesta za permanentno osmatranje tla. Većina registrovanih podataka prenosi se električnim kablovima u centralnu osmatračnicu, izgrađenu na desnom boku iznad krune brane.
U sklopu gradnje brane građeni su i pripadni objekti: organi za evakuaciju velikih voda i temeljni ispusti.
Evakuacija velikih voda vrši se preko otvorenog bočnog preliva, sa dva segmentna zatvarača (dimenzije 15h5 m). Preliv se nastavlja brzotokom, do korita Trebišnjice. Dimenzionisan je na vode, koje se pojave jednom u 10000 godina i prema proračunu iznosi 874m3/s,
- za evakuaciju velikih voda, iz akumulacije Bileća, služe i dva temeljna ispusta kapaciteta (desni 132 m3/s i lijevi 134 m3/s),
- cjevovodi pod pritiskom sa ulaznim građevinama.
Kroz tijelo brane prolaze tri cjevovoda pod pritiskom, od čeličnog lima (svaki dužine po cca 60m), prečnika 4 mza napajanje agregata vodom. Za svaki cjevovod je usađena ulazna građevina uz tijelo brane, u akumulaciji,
- mašinska hala je smještena 35 m nizvodno od brane (dimenzije 70 h 32 h 37 m). Ona se sastoji od generatorskog i turbinskog prostora, komande i montažnog platoa,
- između mašinske hale i brane smješteno je postrojenje 220 kV, na kome je ugrađena visokonaponska oprema i transformatori 14,4/220 kV,
- u mašinskoj hali su smještenatri agregata (instalisane snage 2h60 MVA+1h70 MVA), sa instalisanim protokom (3h70 m3/s). Srednja godišnja proizvodnja na HE Trebinje I je 380 - 420 GWh.
Isporuka električne energije proizvedene na HE Trebinje I vrši se dalekovodima 220 kV prema razvodnom postrojenju u Trebinju ili poporečnom vezom na dalekovod RP Trebinje - RP Perućica.

Projekat revitalizacije HE Trebinje I počeo je 2001. godine pod nazivom „Revitalizacija i modernizacija HE Trebinje I“, kroz saradnju sa KfW njemačkom razvojnom bankom (Kreditanstalt für Wiederaufbau, Frankfurt am Main) u okviru sveobuhvatnog „Projekta revitalizacije elektroenergetskog sektora-POWER III“.
Cilj projekta je da se radni vijek HE Trebinje I produži za najmanje 30 godina.
Kompletan projekat je podijeljen u 3 faze.

Značaj elektrana I faze HET-a i akumulacije Bileća, koji čine okosnicu sistema, ogleda se u velikoj korisnoj zapremini hidroenergetskog potencijala, što omogućava proizvodnju električne energije u periodima smanjenih dotoka i garantuje sigurnost i pouzdanost sistemu Elektroprivrede Republike Srpske.
U okviru II faze izgrađena je PHE Čapljina,puštena u rad 1979. godine. Za potrebe PHE Čapljina, korito Trebišnjice je betonirano od grada Trebinja do gornjeg kompenzacionog bazena u Hutovom blatu. Ovaj bazen povezan je sa PHE Čapljina tunelom dužine 8,1 km. Nakon puštanja u rad PHE Čapljina, na brani Gorica 1981. godine izgrađena je HE Trebinje II sa instalisanom snagom od 8 MW. U razvodnom postrojenju Trebinje uveden je napon od 400kV u sklopu jugoslovenskog sistema Nikola Tesla i ugrađena transformacija 400/220kV.
Dokumentarni film koji prati izgradnju hidroelektrana na rijeci Trebišnjici:

Preduzeće "Hidroelektrane na Trebišnjici" /HET/ sutra će obilježiti 50 godina rada Hidroelektrane /HE/ "Trebinje jedan", čijom izgradnjom su iz temelja izmijenjeni uslovi života stanovnika istočne Hercegovine.
Svečanosti u Trebinju prisustvovaće i ministar industrije, energetike i rudarstva Republike Srpske Petar Đokić.
Na obilježavanju značajnog jubileja očekuje se veliki broj gostiju iz cijele Republike Srpske i poslovni partneri iz regiona.
Programom obilježavanja pola vijeka HE "Trebinje jedan" sutra u 9.30 časova predviđen je prijem zvanica u Upravnoj zgradi, nakon čega će biti organizovan obilazak brane Grančarevo.
U 12.00 časova biće održana Svečana akademija u Kulturnom centru u Trebinju, najavljeno je iz HET-a.
Trebinje Danas